Zelfverwerkelijking

Dit essay gaat over de prachtige en tegelijkertijd angstaanjagende opdracht aan elk mens om het beste uit zichzelf te halen. Om zonder hulp van anderen - omdat die daarbij vaak alleen maar in de weg staan - alles wat ons aan eigen mogelijkheden in de schepping al is gegeven, te realiseren. Dus om volledig te benutten van wat je aan potentie in je hebt, te worden wie je bent.

Waarnemen en meedelen

In den beginne was het Woord,
en het Woord was bij God,
en het Woord was God.
Johannes 1

De Bijbel is gedurende duizenden jaren door ontelbare mensen op steeds andere wijze gelezen en geïnterpreteerd ('Both read the Bible day and night, But thou read'st black where I read white'. The Everlasting Gospel: William Blake). Dan kan mijn exegese, die mooi past in dit betoog over zelfverwerkelijking, daar ook nog wel bij.

Laten we beginnen met het idee dat iets pas werkelijk is gebeurd als het bewust is waargenomen en meegedeeld aan anderen. Treffend samengevat in Berkeleys beroemde uitspraak 'Esse est percipi' (zijn is waargenomen worden). Maar dan moet die waarneming ook nog via taal worden overgedragen. Zonder die mededeling blijft het solipsistisch (alleen in jouw hoofd). Door die lens gezien kunnen we Johannes 1 lezen. De schepping is dan niet een fysiek gebeuren, maar een bewuste, communicatieve daad: het Woord (Logos) de waarneming (is bij God), maakt de wereld, en deelt zichzelf aan de mensheid. Dus zegt vervolgens Johannes 3: 'Alles is door het Woord geworden' (geschapen door waarneming + deling). 'Zonder het Woord is zelfs niets geworden van wat geworden is'.

In het boek 'Aldus sprak Zarathustra' van Nietzsche is het zelfde idee op een andere manier uitgewerkt. De profeet Zarathustra, afgezant van God, doet een waarneming die hem zo diep treft dat hij niet anders kan dan zijn eenzame hoge plek te verlaten om dit inzicht met de mensen beneden te delen.

Toen Zarathoestra dertig jaren oud was, verliet hij zijn geboortegrond en het meer waaraan hij was geboren, en ging het gebergte in. Hier genoot hij van zijn geest en zijn eenzaamheid en werd tien jaren lang het genieten niet moede. Eindelijk echter veranderde zich zijn hart, en op een morgen stond hij op met het ochtendgloren, trad de zon tegemoet en sprak haar aldus toe: 'Gij groot gesternte! Wat zou uw geluk waard zijn wanneer gij hen niet had die gij verlicht! Tien jaren lang kwaamt ge opwaarts, naar mijn spelonk: uw licht en deze weg zou u verdroten hebben zonder mij, mijn adelaar, mijn slang. Doch wij wachtten u iedere morgen, namen u uw overvloed af en zegenden u daarvoor. Zie ik ben mijn wijsheid zat geworden, gelijk de bij die van de honing te veel gezameld heeft, ik heb handen nodig die zich uitstrekken. Ik zou gaarne schenken en uitdelen, tot de wijzen onder de mensen zich weer eens verheugd hebben in hun dwaasheid en de armen in hun rijkdom. Daartoe moet ik in de diepte stijgen: gelijk gij des avonds doet, als gij heen gaat achter de zee en nog licht brengt aan de onderwereld, gij overrijk gesternte! Ik moet als gij ondergaan, zoals de mensen het noemen tot wie ik wil afdalen'.

De boodschap van Zarathustra aan de mensen in de stad was aan dovemans oren en hij begrijpt dat het geven van ongevraagde adviezen leidt tot niets. Dus klimt hij weer terug naar zijn berg in het besef dat het leven betekenisloos is als je er niet zelf zin aan geeft. In de paragraaf 'Filosofen' zullen we verder zien dat we ons maar moeten beperken tot zelf verwerkelijking en we anderen hoogstens daartoe moeten aanzetten maar we hen vooral vrij dienen te laten in het kiezen hoe ze hun eigen bestaan willen vormgeven.

Filosofen

Bij het lezen van het eerste hoofdstuk van 'Das Wesen des Christentums' Ludwig Feuerbach(1841) ontwaakte het in mijn onderbewuste sluimerende idee dat de schepping niet zozeer een fysieke gebeurtenis was maar meer de manifestatie van een zich ontwikkelend zelfbewustzijn binnen de laatste diersoort. En dat het daarbij niet ging om één moment - net voor zonsondergang van de zesde dag - maar dat we het 'In den beginne' van Johannes moeten zien als een aanzienlijke periode. En net zoals in de geschiedenis komen in de individuele mens inzichten maar langzaam tot rijping. Soms zelfs helemaal niet.
Verder lezen we in 'Das Wesen...' dat het geloof ontstaat uit een projectie van menselijke verlangens en behoeften die voortkomen uit onzekerheid en existentiële angst. Het is dus geen weerspiegeling van een objectieve goddelijke realiteit, maar een product van de menselijke geest die worstelt met de beperkingen en onzekerheden van het bestaan en met de eigen onvolmaaktheid.
Hij stelt dat mensen, geconfronteerd met hun eigen kwetsbaarheid, sterfelijkheid en onmacht tegenover natuurkrachten of sociale druk, een ideaalbeeld van perfectie en almacht creëren. Dit beeld projecteren ze op een goddelijk wezen, dat zij vervolgens aanbidden. Geloof ontstaat dus uit het verlangen naar zekerheid, troost en betekenis in een onvoorspelbare wereld. God is in Feuerbachs visie een antropomorfische projectie van menselijke idealen, zoals liefde, rechtvaardigheid en macht. De opdracht is, legt hij dan uit, om deze God in ons zelf waar te maken door die eigenschappen terug te claimen en te realiseren in het menselijk leven, in plaats van ze aan een transcendent wezen toe te schrijven. 'De mens', zegt Feuerbach dan, 'plaatst zijn God eerst buiten zichzelf vooraleer hij hem in zichzelf vindt'. Hij noemt dat primitieve in de godsdienst daarom 'het kinderlijke wezen van de mensheid'. 'De mens', besluit hij tenslotte, 'moet niet passief blijven, maar actief streven naar een hogere vorm van bestaan'. Het gaat dan om het vermensenlijken van het goddelijke (theologie als antropologie), wat leidt tot een vervolmaakt menselijk leven.

Deze antropologie gaat volgens Feuerbach dan weer niet zo ver dat de mens ook de schepper van zijn eigen waarden kan zijn. Hij vindt dat er een collectieve, universele menselijke natuur bestaat die voor alle individuen geldt en daarmee een maatstaf moet zijn voor ieders moreel handelen. Een vergelijkbaar concept als het Categorisch Imperatief dat Kant uitwerkt in zijn 'Grondlegung zur Metaphysik der Sitten' (1785), waarin hij wat Feuerbachs de menselijke natuur noemt, definieert als de rede, die aan de ervaring vooraf gaat.

Moraliteit is dan geworteld in deze gedeelde essentie en niet puur subjectief of individueel. Feuerbach behoudt elementen van christelijke waarden (zoals liefde, empathie en medelijden) als inherent menselijk en universeel, maar ontdaan van hun goddelijke oorsprong. Het is dus meer een humanistische, gedeelde ethiek dan een persoonlijke, willekeurige moraal voor elk individu.
Het probleem is dan natuurlijk dat weliswaar het idee van de God buiten ons wordt losgelaten maar de normen nog wel steeds van buiten komen, nu onder de noemer van de 'collectieve, universele menselijke natuur'. En, erger nog, die waarden worden ons door anderen voorgehouden, iets waar Feuerbach ook graag aan mee doet. Hij noemt wel liefde en medeleven maar nergens bijvoorbeeld competitie, kracht, strijd of de gerechtigde wraak (nemesis). Hier lijkt hij dus, ondanks zijn poging het christendom te seculariseren, impliciet de christelijke morele idealen te herintroduceren, maar nu in een humanistische verpakking. Hij ontmantelt de goddelijke metafysica, maar behoudt een moreel kader dat sterk lijkt op wat hij bekritiseert, zonder de rauwere aspecten van de menselijke natuur volledig te aanvaarden.
We moeten het Ludwich maar vergeven. Hij leefde in de 19e eeuw en door zijn rabiate ideeën vervreemdde hij van zijn academisch milieu, kon nog maar moeilijk aan het werk komen, verarmde en vereenzaamde. Herkenbaar!
Nietzsche, de 'filosoof met de hamer' valt hem op daarop wel aan. Hij noemt Feuerbachs focus op liefde en medelijden een voortzetting van de christelijke 'slavenmoraal', die zwakte verheerlijkt en krachtige, levensbevestigende impulsen zoals strijd en macht onderdrukt. In zijn 'Zur Genealogie der Moral' bekritiseert hij dergelijke waarden als een product van ressentiment en weekheid, in plaats van een authentieke expressie van het leven. Hij nam het idee over dat als wij God geschapen, dus verwekt hebben, wij ook de macht hebben om hem te doden. En over wat ons dan vervolgens te doen staat schreef hij de volgende dramatische tekst:

Hebben jullie niet gehoord van die dolle mens, die op een heldere ochtend een lantaarn opstak, de markt opliep en onophoudelijk schreeuwde 'Ik zoek God, ik zoek God'. Als hij wordt uitgelachen door de massa op het plein die hem vragen waar hij dan denkt dat God is heengegaan gaat hij verder met: 'Ik zal het jullie vertellen, Wij hebben hem gedood - jullie en ik!.... Is de grootte van deze daad niet te groot voor ons? Moeten we niet zelf goden worden om haar waardig te lijken?'
Maar zijn toehoorders keken hem bevreemd aan en tenslotte gooide hij zijn zijn lantaarn op de grond zodat die in stukken viel en uitdoofde. 'Ik kom te vroeg' zei hij vervolgens, 'het is mijn tijd nog niet.' En dan eindigt eindigt het eerste deel van het boek met de uitroep: 'Dood zijn alle goden, nu willen wij dat de Übermensch leeft'.

Humanistisch psychologen

ten dage dat gij daarvan eet, zo zullen uw ogen geopend worden,
en gij zult als God wezen, kennende het goed en het kwaad.
Genesis 3:4

Niet alleen het 'In den beginne...' van Johannes1 moeten we interpreteren als een lange periode waarin het zelfbewustzijn zich geleidelijk ontwikkelt (zie ook de evolutiesychologie: van primaat tot homo sapiens). Het eten van de appel kan dan gezien worden als het begin van een langzaam, pijnlijk maar prachtig, groeiend zelfbewustzijn. Dus geen Big Bang, maar een zaadje dat wortel schiet in de menselijke geest. Genesis 3-4 voegt daar nog een dramatische ontwikkeling aan toe: van de zalige onwetendheid van vóór de hap, naar de angstaanjagende opdracht tot zelfverwerkelijking erna.

Laten we nu eens kijken wat deze ideeën in de praktijk zouden kunnen betekenen voor de zelfverwerkelijking. En vooral naar de barrières die we daarbij hebben te overwinnen. Dan moeten we te rade bij de psychologen, maar welke?
Eind 19e eeuw zien we de psychoanalyse (Freud) ontstaan met de nadruk op de zieke mens die geregeerd wordt door een onbewuste dat weigert te worden verklaard of beheerst door het bewustzijn. Vanaf 2013 (Watson) volgt daarop het behaviorisme, een stroming die de mens een vrije wil en waardigheid ontzegt (Skinner: beyond freedom and dignity) en vindt dat de maatschappij zo moet worden ingericht dat de mens automatisch tot het goede wordt gedwongen; zonder zich druk te maken over de vraag welke mensen die maatschappij dan op die manier vorm moeten gaan geven, wat 'het goede' betekent en of dat voor iedereen hetzelfde is.
Als reactie op deze eerste twee stromingen ontstaat in de jaren 1950-1960 de 'Third force psychology', ook wel humanistische psychologie genoemd met sleutelfiguren als Abraham Maslow, Carl Rogers en Charlotte Bühler. Zij leggen de nadruk op zelfactualisatie, persoonlijke groei, vrije wil en een holistische benadering van de mens.
Ze hebben wel oog voor de christelijke deugden zoals liefde en goedheid omdat ook zij hun wortels hebben in dezelfde traditie, maar ze streven tegelijkertijd naar een seculiere, mensgerichte benadering.
Bij de humanistische psychologen komt de christelijke liefde terug in een geseculariseerde vorm. Voor Rogers is dat de 'onvoorwaardelijke positieve waardering': een empathische, niet-oordelende acceptatie die wederzijds persoonlijke groei bevordert en relaties harmoniseert. Dat is iets anders dan het christelijk agape: de opofferende, goddelijke compassie die puur gericht is op het welzijn van anderen in plaats van zelfacceptatie.
Ook met betrekking tot volgzaamheid verschilt de third force psychologie van de christelijke traditie. Gehoorzaamheid aan externe autoriteiten, zoals goddelijke geboden, wordt afgewezen ten gunste van autonomie en zelfbestuur. Rogers bekritiseert volgzaamheid als het accepteren van heteronome controle die het authentieke zelf vervormt, en pleit voor een 'organismic valuing process' waarbij innerlijke ervaringen leidend zijn. Hij verwerpt de christelijke gehoorzaamheid, die hij ziet als een nodeloze onderwerping aan God en legt de nadruk op persoonlijke vrijheid en verantwoordelijkheid die leidt tot het afwijzen externe ethische normen en daarmee tot het ontkennen van zonde
Ook Erich Fromm kunnen we zien als een aanhanger van deze beweging. Hij bekritiseert in zijn werken zoals Fear of Freedom (1941) en You shall be as Gods (1966) de opvoeding door ouders, staat en kerk als mechanismen die de zelfrealisatie van het individu belemmeren.
Ouders fungeren door wat hij de patriarchale opvoeding noemt, als 'psychologische agenten' van de samenleving. Zij vormen het 'sociale karakter' van het kind - een set gedeelde eigenschappen die de samenleving nodig heeft om te overleven - door normen en waarden over te dragen die passen bij de economische en sociale structuren. Die structuren leggen niet alleen de daarbij passende normen op, maar geven ook een ideologie door, die geworteld is in religieuze en culturele tradities. Dit versterkt de vervreemding en angst voor vrijheid, omdat patriarchale opvoeding het kind leert zijn eigen kracht te vrezen en te vertrouwen op externe autoriteit. Dat maakt het moeilijk om de positieve vrijheid te bereiken die nodig is voor zelfrealisatie, waarbij het individu zijn unieke potentieel ontplooit.
De staat breidt, via langdurig, eenvormig en verplicht onderwijs (leerplicht), deze belemmeringen uit door scholen in te richten als instituties voor sociale orde en ideologische controle. Autoritaire elementen in de staatsopvoeding - openlijk (straffen, dogmatische discipline) of verborgen (subtiele manipulatie via suggestie en sociale druk) - creëren angst voor vrijheid. Angst, schuld en schaamte worden ingezet als pedagogische hulpmiddelen, wat leidt tot vervreemding en een 'pathologie van normaliteit' waarin conformiteit wordt beloond, kritisch bewustzijn wordt onderdrukt en daarmee de zelfverwerkelijking belemmerd.
De kerk kan ook een instituut zijn dat de zelfrealisatie belemmert. Niet als een louter geïsoleerde kracht maar als een sociaal-psychologisch mechanisme dat nauw verweven is met de hiervoor genoemde autoritaire structuren: opvoeding en onderwijs. Maar in zijn The dogma of Christ (1955) brengt Fromm wel een nuance aan. Enerzijds schetst hij de autoritaire godsdiens die gehoorzaamheid en de afhankelijkheid van en onderwerping aan een hogere macht bevordert met de volgende woorden:

The God of the Bible is a father-god, the projection of the patriarchal family onto the universe. [...] In authoritarian religion, man projects his own powerlessness onto God, and in submitting to Him, he seeks to escape from his own freedom and responsibility.

maar hij laat ons ook de humanistische religie zien die we bij Spinoza, Boeddha en de vroege Jezus (van vóór de herinterpretatie van zijn woorden door b.v. Paulus en Augustinus) tegenkomen. Overigens; waar Feuerbach, ondanks zijn poging het christendom te seculariseren toch weer - maar nu in humanistische verpakking - de christelijke morele waarden via de achterdeur binnen liet, zien we iets dergelijks bij Fromm. Want als hij spreekt over het realiseren van de menselijke behoeften gaat het ook hier vooral om liefde en verbondenheid maar komen we de Nietzscheaanse, zoals 'moed', 'strijd' of de 'innerlijke motivatie om iets betekenisvols te scheppen en obstakels te overwinnen' weer niet tegen.
Charlotte Bühler, de derde Third Force psycholoog die we in dit kader bespreken, voegt hier de door haar gemuntte term 'Funktionslust' aan toe. Daarmee bedoelt ze het plezier en de drang die een kind ervaart bij het uitoefenen van een nieuwe functie of vaardigheid, zoals het herhaaldelijk en eindeloos oefenen van een beweging of spel. Het kind herhaalt de activiteit omdat het er vreugde in vindt en het een bevredigende ervaring is, wat hem helpt met het ontwikkelen van zijn vaardigheden en het omgaan met nieuwe, soms beangstigende, ervaringen.
Dit zien we bij jongetjes die nog niet met de hier en nu heersende gender dysforie zijn geïnfecteerd. Die klimmen in hoge bomen, springen over iets te brede sloten, proberen dun ijs uit, stoken fikkies, houden wedstrijdjes ver pissen en doen mee aan sportcompetities waarbinnen ze hun kracht meten met anderen.
We leven in een samenleving die bijna alle risico’s en negatieve gevolgen van het eigen gedrag wegneemt (helmplicht, veiligheidsgordels, suikertax, sociale vangnetten, vaccinaties tegen van alles en nog wat enz.). Dit ‘safetyism’ tast uiteindelijk onze weerbaarheid en waardigheid aan.

De praktijk

Wat er achter ons en wat er voor ons ligt,
is niets vergeleken met wat er in ons ligt.
Ralph Waldo Emerson transcedentalist.

Nu is het zaak deze theorieën om te zetten in de praktijk van het eigen leven. Allereerst moeten we daarvoor onszelf leren kennen: 'Gnothi seauton' zoals we dat op de ingang van de tempel van Delphi zien staan. Maslow kan ons daarbij helpen. Hij introduceerde de term peak experiences, die worden gekenmerkt als momenten van intens geluk, verwondering, eenheid, transcendentie of diepe betekenis - vaak spontaan, maar soms ook opgeroepen door kunst, natuur, liefde, kracht, creativiteit, plotseling inzicht of het delen van kennis en ervaringen. Het zijn momenten waarop je volledig jezelf bent - zonder zoeken. Door ze bewust te maken, breng je dat authentieke zelf van flits naar iets van blijvende waarde. Dat is niet iets van een hogere, onbereikbare orde. Want, zoals hij zegt:

'The great lesson from the true mystics is that the sacred is in the ordinary, that it is to be found in one's daily life, in one's neighbors, friends, and family, in one's backyard.'

Ieders leven is rijk aan piekervaringen. En de kunst is de herinnering daaraan op te halen en te bedenken wat de relevantie ervan is op dit moment, in deze situatie. Hier volgen er twee die voor mij van betekenis waren en bleven.

1. Wakker gekust
In 1964 ontmoette ik in Melbourne een jonge vrouw waar ik op slag verliefd op werd. Ik was stuurman op het ms. Straat Johore dat een dienst tussen India en Oost Australië onderhield. In die haven werd toen in de weekends niet gewerkt zodat ik een paar dagen bij haar kon logeren. Ze bleek lerares te zijn, enorm belezen en met name Nietzsche had haar belangstelling. 's Avonds las ze me stukken voor uit Thus Spoke Zarathustra en vertelde wat die voor haar betekenden. Als zulke teksten - aan het begin van dit essay staan de eerste alinea's uit dat werk - tot je komen in de dagen van je man-wording zijn ze onvergetelijk. Ook omdat het een boek is dat je niet alleen tot je neemt met je verstand maar vooral met je gevoel.
Dat weekend maakte een ander mens van me. Doordat zij op zachte en natuurlijke manier de leiding nam ging het hartstochtelijke van de eenwording (eros) over in een bijna hemelse intimiteit (agape). Ook hierin was zij mijn lerares. Zo'n ervaring heeft een enorm effect op je zelfvertrouwen. Je voelt je, in mijn geval eigenlijk voor het eerst in een hele lange tijd, volledig geaccepteerd. In één klap kan je, lijkt het, de hele wereld aan. Met als gevolg dat ik een paar maanden later ontslag nam als koopvaardij officier en me meldde als kandidaat voor de opleiding tot jachtvlieger bij de KLu. Ook al was me verteld dat slechts 1 op de 300 dat einddoel bereikt.

2. Eerste solovlucht
Dat is één van de meest iconische peak experiences in de luchtvaart en een extreem rijke bron voor zelfkennis. Hieronder mijn ervaring er mee.
Dag: 20 oktober 1965. Plaats: KLu vliegbasis Woensdrecht. Ik heb 13 uur en 49 minuten vliegles achter de rug en zit in de Fokker S11 , nr. E22. Dan gebeurt het:

De instructeur stapt uit,
Ik ben nu alleen in de cockpit,
Ik taxi, krijg mijn TakeOff clearande, geef vol gas en stijg op,
Plots: stilte, controle, oneindige ruimte,
Nu ben ik 100% verantwoordelijk voor mijn leven en het vliegtuig,
Euforie, angst, trots, verwondering - allemaal tegelijk.

In die vlucht van 5 minuten verandert het leven. Naast het besef van kwetsbaarheid is er het gevoel van pure autonomie. Vanaf dit moment leef je pas echt als je zelf aan het roer staat; letterlijk en figuurlijk. Je was leerling, je bent vlieger geworden. Er is een grens doorbroken. Het 'dit kan ik' herhaalt zich in werk, relaties en sport. Kernwaarden zijn nu: Vrijheid (geen bemoeienis), meesterschap (technische beheersing) en zelfvertrouwen (geen externe validatie nodig).
Dat klinkt mooi, maar het maakt het leven er niet gemakkelijker op. Iemand die geschapen is voor autonomie, precisie en het doorbreken van grenzen, sterft van binnen als hij die waarden niet realiseert - ook al leeft hij nog.

Zelfverwerkelijking

Waarnemen en meedelen

Filosofen

Humanistisch psychologen

De praktijk

Conclusie